روایت هفت قرن تجلی گنبد طلایی هشتمین خورشید/ از شفای انوشیروان تا هنرآفرینی فرشچیان

به گزارش خبرنگار مهر، نخستین صندوق چوبی با روکش نقره توسط انوشیروان زرتشتی پس از “شفا ” به حرم اهدا شد و آخرین ضریح آفتاب هشتم را محمود فرشچیان ساخت.

هنرمندان، صنعتگران ، حکام و رجال بسیاری نامشان در تاریخچه حرم به چشم می خورد که از آن جمله شاهرخ تیموری و همسرش گوهر شاد، شاه تهماسب، شاه عباس صفوی ، شاه سلیمان صفوی، فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه قاجار و هنرمندانی عاشق همچون کمال‌الدین محمود یزدی ، علیرضا عباسی و محمود فرشچیان با خلق شاهکارهای هنری این  بارگاه قدسی را جلوه بخشیدند.

بنای ساده اولین بقعه حرم مطهر

سالهای آغازین به خاک سپاری پیکر پاک امام (ع) , حرم مطهر به صورت بنایی ساده با مصالح ویژه آن دوران بنا شده بود , چنان که بقعه مطهر تنها در یک در وروردی ساده در پیش روی مبارک داشت و دارای تزئیناتی مختصر به سبک آن زمان بود.

کرامات امام سبب اقبال مردم و حاکمان آن زمان به ویژه  اهالی خراسان  فزونی یابد و ارادتمندان به بقعه و بارگاه رضوی  اقدام به ساخت و مرمت و تذهیب و تزئین و حفظ و نگهداری بنای آن کنند.

حرم رضوی در دوره های مختلف تاریخی فراز و نشیب ها را به خود دیده و آن چنان که افرادی دست به  تخریب آن زدند در طول قرنهای مختلف، رجال کشورهای اسلامی ، حکام و امرای خراسان، مردان با اخلاص و علاقه مند به ولایت و امامت در تجدید عظمت آن کوشیدندو ضمن تزئین آن با ایجاد بناها و به جای گذاشتن آثاری این مکان شریف را مملو از جلوه های کهن هنری دوران گذشته نموده، نفایس تاریخی و شاهکارهای هنری شان را مخلصانه به این جایگاه رفیع عرضه داشتند.

مسجدی که همسر شاهرخ تیموری ساخت

در دوران تیموری به دنبال کوشش‌های “شاهرخ تیموری”  در آبادانی مشهد در سده نهم هجری، به همت همسر وی  “گوشاد آغا” نخستین مسجد جامع شهر مشهد، “مسجد گوهرشاد” با نام وی در سمت قبلهٔ حرم که صحن جنوبی را تشکیل می‌دهد به اتمام رسید.

بعدها صحن تیموری (عتیق) و اساس ایوانی که امروزه طلایی است توسط” امیر علیشیر نوایی؛ وزیر سلطان حسین بایقرا”  به وجود آمد.

علاوه بر مسجد گوهرشاد دو رواق دارالحفاظ و دارالسیاده به مجموعه افزوده شد و مدرسه پریزاد، مدرسه دو در و مدرسه سابق بالاسر که در ضلع غربی دارالسیاده بود (و الان جزئی از رواق دارالولایه است) در دوران شاهرخ تیموری ساخته شدند.

خشت های کاشی گنبد، طلا شد

در دوره صفوی بر عظمت و شکوه حرم افزودند و مناره نزدیک گنبد که در دوره غزنویان به دستور “ابن “حاکم نیشابور برپا شده بود به امر “شاه تهماسب “بازسازی و طلاکاری شد و در سال ۹۳۲ ه‍. ق خشت‌های نفیس کاشی روی گنبد را به خشت‌های طلا تبدیل کردند.

در دوران شاه تهماسب صفوی، پس از جمع آوری خشت‌های کاشی، گنبدی با روکش طلا بر فراز گنبد پیشین بنا شد و این همان گنبدی است که امروزه در نمای بیرونی وجود دارد.

وقتی شاه عباس پیاده به زیارت آمد

در سال ۱۰۰۹ ه‍. ق که ” شاه عباس صفوی ”   از پایتخت آن روز، اصفهان پیاده به مشهد رفت، مدتی در مشهد ماند و دستور داد که گنبد حرم امام رضا، بار دیگر با خشت‌هایی از مس  و روکش طلایی پوشیده شود و این کار به دست “کمال‌الدین محمود یزدی”  انجام شد.

بر پایه آن چه در کتیبه گنبد دیده می‌شود، این کار در سال ۱۰۱۰ ه‍. ق آغاز شده و در سال ۱۱۱۶ ه‍. ق به پایان رسیده‌است.

متن کتیبه گنبد که اثر” خوشنویس ایرانی؛ علیرضا عباسی”  است، و با حروف طلایی بر زمینه فیروزه‌ای به خط ثلث نوشته شده، چنین است:

بسم الله الرحمن الرحیم من عظائم توفیقات الله سبحانه ان وفق السلطان الاعظم مولی ملوک العرب و العجم صاحب النسب الطاهر النبوی و الحسب الباهر العلوی تراب اقدام خدام هذه الروضه المنوره الملکوتیه مروّج آثار اجداده المعصومین السلطان ابن السلطان ابوالمظفر شاه عباس الموسوی الصفوی بهادرخان. فاستسعد بالمجیء ماشیاّ علی قدمیه من دارالسلطنه اصفهان الی زیاره هذا الحرم الاشرف و قد تشرّف بزینه هذه القبه من خلّص ماله فی سنه الف و عشر و تمّ فی سنه الف و ستهعشر.

شاه عباس و لقب ” مشهدی”

همچنین به فرمان شاه عباس اقدامات و تحولات دیگری نیز در قلمرو حرم صورت گرفت ازجمله توسعه صحن عتیق، احداث ایوان شمالی و اطاق‌ها، غرفه‌ها، سردرها، و ایوانهای شرقی و غربی آن ایجاد رواق توحیدخانه و نیز گنبد الله وردیخان.

از آنجایی که شاه عباس به آستانه امام رضا توجه ویژه داشت، دستور داد تا هر کس به زیارت آن جا رفته باشد می‌تواند عنوان «مشهدی» را مانند حاجی و کربلایی بر نام خود بیفزاید و این لقب از آن زمان رواج یافت.

زمین لرزه و خشت های طلایی

در سال ۱۰۸۴ ه‍. ق و در زمان “شاه سلیمان صفوی ” در پی زمین لرزه‌ای، گنبد حرم امام رضا هم آسیب دید و شماری از خشت‌های طلایی آن از جا کنده شد.

وی دستور داد تا گنبد بازسازی شود و کتیبه‌ای بر آن افزوده شود که این رخداد را حکایت نماید؛ این کتیبه اکنون به صورت چهار ترنج  در اطراف گنبد دیده می‌شود.

من میامن منن الله سبحانه الذی زین السماء بزینه الکواکب و رصع هذه القباب العلی بدرر الدراری الثواقب ان استسعد السلطان الاعدل الاعظم و الخاقان الاکرم الافخم اشرف ملوک الارض حسبا و نسبا و اکرمهم خلقا و ادبا مروج مذهب اجداده الائمه المعصومین و محیی مراسم آبائه الطیبین الطاهرین السلطان بن السلطان شاه سلیمان الصفوی الموسوی بهادرخان بتذهیب هذه القبه العرشیه الملکوتیه و تزیینها و تشرّف بتجدیدها و تحسینها اذا تطرق الیه الانکسار و سقطت لبناتها الذهبیه التی کانت تشرق کالشمس فی رابعه النهار بسبب حدوث الزلزله العظیمه فی هذه البلده الکریمه فی سنه اربع و ثمانین و الف و کان هذه التجدید الجدید فی سنه ثمانین و الف. کتبه محمدرضا امامی.

 نادرشاه و ایوان هایی طلایی

ایوان صحن تیموری که در دوره “سلطان حسین بایقرا” ساخته و توسط شاه عباس اول توسعه یافته بود به‌فرمان” نادرشاه” طلاکاری شد.

در این دوره  دیوار حرم نقاشی‌هایش تجدید شد و گلدستهٔ شمالی صحن انقلاب بر فراز ایوان عباسی که توسط شاه عباس اول توسعه یافته بود، ساخته و طلاکاری شد و ایوان جنوبی صحن عباسی نیز طلاکاری شد.

پادشاهان  قاجار سهیم در توسعه حرم

در عهد “فتحعلی شاه قاجار”  رواق دارالضیافه و سومین ضریح احداث شدند و صحن آزادی (صحن نو) در سال ۱۲۳۳ به فرمان ” ناصرالدین شاه” ساخته شد و ایوان غربی آن طلاکاری شد.

احداث رواق دارالسعاده در محوطه بین صحن آزادی و رواق کنبد حاتم‌خانی در سال ۱۲۵۱ قمری و بنای مدرسه علی‌نقی میرزا (که بعدا به رواق دارالذکر تبدیل شد)، در این دوره انجام شد.

توسعه حرم رضوی و نصب ضریح چهارم در دوره پهلوی

در زمان محمدرضا پهلوی طرح توسعه حرم امام‌رضا با نظارت “عبدالعظیم ولیان” استاندار خراسان بزرگ و نایب‌التولیه آستان قدس رضوی به انجام رسید.

 در سال ۱۳۵۳ خورشیدی خشت‌های طلایی گنبد که شفافیّت خود را از دست داده بود، برداشتند و آن را پس از رنگ‌آمیزی مجدّد با آب طلا، در جای خود قرار دادند.

در این دوره بناهای موجود در اطراف مجموعه که مربوط به سده‌های اخیر بودند کاربریشان تغییر یافت و اکثرا تغییرات اساسی‌ای یافتند و به صحن‌های حرم تبدیل شدند مانند:بنای مسجد زنانه، مسجد ریاض، گنبد اپک میرزا، رواق پس پشت، راهرو سقاخانه، محل چهلچراغ سابق، محل کشیک خانه خدام و بعضا محل‌هایی مانند مدرسه‌ها تیمچه‌ها یا فضاهای خالی به صورت رواق‌های دارالفیض، دارالشکر، دارلرشرف، دارالسلام، دارالذکر، دارلعزه و دارلعباده درآمدند و صحن موزه (رواق کنونی امام خمینی) و تعویض صندوق عباسی به صندوق سنگی “حاج حسین حجارباشی” و نصب ضریح چهارم و نوسازی نقاره‌خانه نیز مربوط به این دوران است.

توسعه مساحت حرم از ۱۲ هکتار به ۷۰ هکتار

در دوره پس از انقلاب اسلامی در ایران طرح توسعه حرم امام رضا با جدیت دنبال شد و این مجموعه شاهد گسترش فوق‌العاده‌ای بود و در سال ۱۳۵۹ فضای داخلی بنای حرم توسعه و ایستایی گنبد افزایش یافت و درب‌های ورودی به بنای حرم در سمت پیش روی و پایین پای مزار، گشایش یافت.

صحن جمهوری اسلامی، جامع رضوی، هدایت، کوثر و رواق امام خمینی در این دوره ساخته شده است و مجموع مساحت مجموعه از ۱۲ هکتار که در دوره‌های گذشته ساخته شده‌بودند تا سال ۱۳۹۲ به ۷۰ هکتار رسید.

موقعیت مزار

در سال ۱۹۳ هجری قمری هارون درگذشت و وی را دقیقا در زیر قبه در مرکز بنا دفن کردند و پس از ۱۰ سال علی بن موسی‌الرضا را در بخش غربی در بالای سر هارون دفن کردند که مزار وی به صفهٔ غربی نزدیک بود.

پس از نصب جعبه و ضریح تنگنایی به عرض ۸۵ سانتی‌متر در بخش غربی بنا به وجود آمد و حرکت زائرین را محدود ساخت.

 در سال ۱۳۴۴ دیوارهٔ غربی بنا که وزن گنبد بر روی آن قرار داشت و ضخامت حدودی ۳ متر داشت را با نهایت مهارت تراشیدند و ۲ متر از آن را عرصهٔ درونی حرم افزودند که در نهایت تنگنای ذکر که در بالای سر مزار قرار داشت به ۳٫۵ متر رسید و افزون بر آن یک دهانهٔ بزرگ به عرض ۴ متر در دو طرف آن دو گذرگاه کوچک هر یک به عرض ۱٫۷ متر بین بنای حرم و مسجد بالاسر احداث شد.

سنگ مزار

نخستین سنگ مزار مربوط به سده ششم هجری قمری است این سنگ به طول ۴۰ سانتی‌متر و عرض سی سانتی‌متر به قطر ۶ سانتی‌متر از جنس مرمر است.

دومین سنگ مزار که هم‌اکنون بر روی مزار موجود در سرداب قرار دارد، از جنس مرمر آهکی سفید رنگ به ابعاد شصت در چهل سانتی‌متر است.

سومین سنگ مزار سنگی است از معدن توران پشت یزد به رنگ سبز چمنی به ابعاد ۲٫۲۰ در ۱٫۱۰ به ضخامت یک متر با وزن ۳۶۰۰ کیلوگرم است که بر طبقه همکف موجود است که همزمان با نصب ضریح پنجم در سال ۱۳۷۹ در طبقه همکف در حرم قرار داده شد.

ماجرای نخستین صندوق وشفای انوشیروان زرتشتی

صندوق جسمی چوبی بود که جدای از ضریح و سنگ مزار بود و که صندوق‌ها از سده ۶ هجری قمری تا سال ۱۳۷۹ بر روی مزارها قرار داده می‌شدند.

نخستین صندوق در سده ششم هجری قمری از جنس چوب توسط “انوشیروان زرتشتی” از اهالی اصفهان پس از کسب شفا به حرم اهدا شد و بر روی سنگ مزار قرار داده شد و ابن بطوطه در سفرنامه خود (تحفه‌النظّار) این صندوق را با روکش نقره در سال ۷۳۴ هجری قمری مشاهده کرده است.

“شاه عباس صفوی” در سال ۱۰۲۲ دومین صندوق از جنس چوب فوفل را به حرم هدیه کرد که به صندوق عباسی معروف بود که سال‌ها در سرداب بر روی مزار بود و در سال ۱۳۱۱ هجری شمسی آن را برداشتند و طلاهای روی آن را جلا دادند و زیر نظر عالمان وقت صرف خرید املاکی برای آستان قدس شد.

سال ۱۳۱۱ هجری شمسی صندوقی سنگی از جنس مرمر لیمویی از معدن شاندیز به هزینه “حاج حسین حجار باشی زنجانی “به جای صندوق دوم قرار داده شد.

در سال ۱۳۷۹ به کلی صندوق سوم برداشته شد و به جای آن سنگ مزار یک متری سبز رنگی قرار داده شد که هم اکنون نیز بر مزار قرار دارد.

پنج ضریح بارگاه رضوی در چه زمانی ساخته شدند؟

در دوره‌های مختلف ضریح‌های متفاوتی بر روی سنگ مزار علی بن موسی‌الرضا قرار داده شد.

اولین ضریح مربوط به سده دهم هجری قمری از جنس چوب و طلا و نقره بوده است که در زمان “شاه طهماسب صفوی “در سال ۹۵۷ هجری قمری بر روی مزار قرار داده‌اند که در کتیهٔ دور آن سوره “هل اتی” به خط ثلث نوشته شده بود.

دومین ضریح پس از فرسوده شدن ضریح نخستین، از جنس فولاد مرصع معروف به نگین‌نشان در سال ۱۱۶۰ هجری قمری توسط” شاهرخ میرزا؛ نوهٔ نادرشاه افشار “به حرم هدیه شد که مزین به یاقوت و زمرد بود و هم‌اکنون در زیر ضریح چهارم در سرداب بر روی مزار قرار دارد.

سومین ضریح در سال ۱۲۳۸ هجری قمری در زمان فتحعلی شاه ضریح فولادی ساده‌ای به ابعاد ۳ در ۴ متر به ارتفاع دو متر بر روی ضریح دوم نصب شد که این ضریح دارای ورقه‌های طلاکوب و طوق‌های طلای جواهر نشان می‌باشد و بر روی آن سوره هل اتی و یس به خط ثلث نوشته شده‌است که در سال ۱۳۳۸ هجری شمسی به علت پوسیدگی پایه‌هایش به موزه آستان قدس رضوی انتقال داده شد.

چهارمین ضریح به نام ضریح طلا و نقره معروف به شیر و شکر در سال ۱۳۳۸ هجری شمسی به ابعاد ۴ در ۳٫۶ و ارتفاع ۳٫۶ بر روی مزار جایگزین ضریح سوم به نحوی که ضریح دوم را دربر می‌گیرد بر روی مزار قرار داده شد و هم‌اکنون در سرداب بر روی سنگ مزار قرار دارد.

ضریحی که محمود فرشچیان ساخت

پس از برگزاری مسابقهٔ هنری طرح محمود فرشچیان هنرمند و مینیاتوریست معروف ایرانی، برنده شد و در بین سال‌های ۱۳۷۲-۱۳۷۹ ضریح به وزن ۱۲ تن و ابعاد ۴٫۷۸ در ۳٫۷۳ به ارتفاع ۳٫۹۶ از فولاد و چوب گردو ساخته شد و به مدت ۵۵ روز از ۱۳۷۹/۱۰/۲۱ تا ۱۳۷۹/۱۲/۱۶ عملیات نصب سنگ سبز رنگ و ضریح پنجم در طبقه همکف حرم قرار به طول انجامید.

 بر روی این ضریح سوره هل اتی و یس با خط ثلث طلا و نقره نوشته شده است و در چهار جهت ضریح ۱۴ محراب به نشان چهارده معصوم که همگی به یک محراب بزرگ‌تر که آن نیز به کلمه الله ختم می‌شود، قرار دارد.

سرداب فضایی زیر ضریح که مرقد شریف در آن قرار دارد

در گذشته کف حرم نسبت به سطح زمین اطراف حدود دو متر گودتر بوده است و با توجه به بالاتر آمدن کف حرم در طول دوران‌های مختلف این اختلاف شدیدتر شده و باعث شد سردابی به شکل زیرزمین شکل گیرد.

مزار (قبر) علی بن موسی الرضا حدود سه متر در زیر ضریح اصلی که در طبقه همکف حرم موجود است، در سرداب واقع شده‌است که سقف سرداب همان کف طبقه همکف حرم است. زمان دقیق به وجود آمدن سرداب مشخص نیست؛ ولی بر اساس شواهد سرداب پس از محو شدن سنگ قبر هارون در سده هشتم هجری قمری به وجود آمده است.

نویسندهٔ کتاب بدر فروزان ذکر می‌کند: اصل مرقد شریف در سرداب قرار گرفته است ک سقف آن سطح زمین حرم یعنی زیر ضریح را تشکیل می‌دهد و تردیدی نیست که سرداب در سده‌های پنجم و ششم هجری قمری نبوده است.

در زمان نصب ضریح پنجم ضریح فولادی مرصع فولادی معروف به نگین نشان را –که در ضریح چهارم قرار داشت- به سرداب انتقال دادند؛ به نحوی که اتصالش با ضریح درون حرم برقرار شد.

در گذشته داخل ضریح دریچه‌ای در سمت پایین پا در کف رو به سرداب وجود داشت.

رواق زیر زمینی دارالاجابه

در سال ۱۳۷۹ در دوره جمهوری اسلامی رواق دارالاجابه به مساحت ۱۹۶۵ مطابق با پلان طبقه همکف حرم در زیر زمین ساخته شد که ورود به سرداب را از طریق هشتی واقع در سمت ضلع شرقی مقدور ساخت و دریچه ذکر شده که در کف حرم بود، بسته شد؛ این رواق ۱٫۶۰ پائین تر از سطح مزار واقع شده است.

سقف حرم با ارتفاع ۳۱ متر

سقف حرم در بخش گنبد دو پوسته‌ای است که پوسته زیرین (قبه) که از درون حرم دیده می‌شود قدیمی‌ترین سقف است که به روایتی پیش از خاکسپاری علی بن موسی‌الرضا موجود بوده است و در اواخر سده نهم بر روی آن پوست بالایی که گنبد طلایی کنونی است را ساختند.

ارتفاع سقف حرم تا زیر نقطهٔ مرکزی حدود ۱۹ متر و تا بالای طوق گنبد ۳۱ متر است.

گنبد چگونه طلا شد؟

گنبد بالای قبه به همت “شرف‌الدین ابوطاهر قمی ، وزیر سلطان سنجر سلجوقی ” ضمن تعمیر حرم با آجرهای خشتی زراندود ساخته شد.

و گفته برخی از مورخان گنبد به دستور “محمد خدابنده )” الجایتو) ساخته شده‌است و به امر شاه طهماسب صفوی بازسازی و طلاکاری گنبد انجام شد.

و در سال ۹۳۲ ه‍. ق خشت‌های نفیس کاشی روی گنبد را با خشت‌های طلا جایگزین کردند.

در سال ۱۳۵۹ خشت‌های قدیمی گنبد برچیده شدند و خشت‌هایی با ورق‌ طلای جدید جایگزین شدند و ورق روی گنبد برروی سطح بتونی ریخته شده بر روی گنبد، با لایهٔ مسی به ذخامت ۱۶ هزارم میلی‌متر (ذخامت ۴ برابر بیشتر از قبل) و طلای روکش شده به کمک تکنیک الکترولیت نصب شد که حدود ۷۰۰ مترمربع را پوشش داده است.

ساخت و توسعه حریم رضوی با قدمتی ۷۰۰ ساله

روضه منوره که پیکر مقدس حضرت رضا (ع) در آن مدفون است زیر گنبدی زرین و با شکوه قرار دارد و هسته مرکزی بناهای آستان قدس رضوی است و سیر تاریخی ساخت ، مرمت ، نگهداری و توسعه آن ۷۰۰ سال است که به دست ارادتمندان به خورشید هشتم آسمان ولایت همچنان  ادامه دارد.

گزارش: زهره رنگ آمیز

(منبع: مهرنیوز)