پیشگفتار

 حادثه عاشورا رخداد بسیار مهمی بود که در فاصله کوتاهی پس از حیات پیامبر اتفاق افتاد. با مقایسه اندکی بین سه بُرهه زمانی، یعنی پیش از بعثت، از بعثت تا رحلت و بعد از رحلت پیامبر تا حادثه عاشورا مشخص می‌شود که پیش از بعثت، جامعه انسانی به‌خصوص شبه‌جزیره عربستان در جاهلیت مطلق به‌سر می‌برد. افتخار قتل و غارت کردن، تفرقه و تشتت انداختن، بی‌رحمی و سنگ‌دلی و مواردی ازاین‌قبیل به‌حدی بود که حتی به نوزادان خود نیز رحم نمی‌کردند تا جایی که شایسته خطاب کنتم علی شفا حفرهٍ من النار…^[۱] شدند.

با بعثت پیامبر و رشد و تعالی جامعه، وضعیت به‌گونه‌ای تغییر می‌کند که امنیت، شبه‌جزیره را فرا می‌گیرد؛ گذشت و ایثار جزء اصول زندگی مردم می‌شود؛ انسان اعم از زن و مرد، ارزش واقعی خود را می‌شناسد؛ و همه اینها به برکت دین اسلام بوده است.

بعد از رحلت پیامبر با گذشت زمانی نه‌چندان طولانی، جامعه اسلامی به جایی می‌رسد که دور هم جمع می‌شوند و شریف‌ترین انسان روی زمین را که پیامبر مکرم اسلام  برای رعایت حق او سفارش‌های فراوانی کردند، با وضع فجیعی به شهادت می‌رسانند. در این حادثه، از ابتدایی‌ترین ارزش‌های انسانی خبری نیست، به‌طوری‌که بی‌رحمی و قساوت ایشان حتی طفل شش‌ماهه را هم دربر ‌می‌گیرد و دنیاطلبی به جایی می‌رسد که از «کهنه‌پیراهنی» نمی‌گذرند … .

اما سؤال اینجاست، چه شد که جامعه‌ای با آن مشخصات به اینجا منتهی شد؟

همین‌ها که زمانی نمی‌گذاشتند آب وضوی پیامبر روی زمین بریزد، چرا جگرگوشه‌های همان پیامبر را بی‌رحمانه زیر سُم اسب‌ها برده، شادی کرده، جشن گرفتند؟

این سؤال‌ها در طول تاریخ مطرح بوده و پاسخ‌هایی از طرف صاحب‌نظران و محققان علوم اسلامی داده شده است، اما بررسی این مسئله، توضیح و تبیین وقایعی که منجر به این حادثه شد، در موقعیت کنونی، یعنی زمان برپایی نظام اسلامی لازم‌تر به نظر می‌رسد.

«مؤسسه فرهنگی ولاء منتظر »، این موضوع را در اولویت طرح‌های تحقیقی خود قرار داد تا با بررسی این موضوع در متون اصلی و مرجع، و با محور قرار دادن فرمایش‌های رهبر معظم انقلاب اسلامی، نتایج این تحقیق را به‌صورت کتابی تحت عنوان «عبرت‌های عاشورا» از دیدگاه مقام معظم رهبری مدظله‌العالی در اختیار همه محبان و پیروان اهل‌بیت  قرار دهد تا  با عبرت گرفتن از حوادث پیرامون عاشورا مسیر پیش‌ رو را آگاهانه‌تر انتخاب کرده، طی نمایند.

  اهداف پژوهش

نوشتار حاضر به‌منظور دستیابی به اهداف زیر تدوین شده است:

ـ تبیین علمی و تاریخی بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی  درباره عبرت‌های عاشورا؛

ـ آگاهی دادن به مؤمنان برای عبرت ‌گرفتن از حادثه عاشورا؛

ـ هشدار به خواص برای بهتر انجام دادن وظایف و جلوگیری از وقوع عاشورایی دیگر.

 پرسش‌های پژوهش

پرسش اصلی‌ای که در این نوشتار سعی شده است به آن پاسخ داده شود، عبارت است از:

ـ چه وقایع و اتفاقاتی زمینه را برای پیدایش حادثه عاشورا فراهم کرد؟ یا به‌تعبیردیگر، علل و اسباب معدّه‌ای که شرایط لازم و بستر مناسب را به‌منظور تحقیق این واقعه تأسف‌بار تاریخی ایجاد کرد، چه بود؟

همچنین در این نوشتار سعی شده است به سؤالات زیر نیز پاسخ داده شود:

ـ چطور شد که جامعه ساخته‌وپرداخته پیامبر بدان‌گونه از مسیر حق منحرف گردید؟

ـ اسباب و زمینه‌های انحراف از مسیر حق چیست؟

ـ از تکرار چنین وقایعی در جامعه اسلامی چگونه می‌توان جلوگیری کرد؟

 سابقه پژوهش

اگرچه پرداختن به بحث عبرت‌آموزی از حادثه عاشورا در طول تاریخ مورد توجه خطبا، شعرا و نویسندگان و… بوده است؛ اما آن‌گونه که باید، به آن پرداخته نشده است. این مبحث در سال‌های اخیر پس از آنکه رهبر معظم انقلاب اسلامی در سخنرانی‌هایشان به تبیین آن پرداختند، مورد توجه بیشتری از سوی محققین و پژوهشگران قرار گرفت و با الهام از بیانات رهبر معظم انقلاب پژوهش‌هایی نیز دراین‌زمینه انجام شد و آثار ذیل در این موضوع به نگارش درآمد:

ـ «عبرت‌های عاشورا»، نوشته علی‌اصغر الهامی‌نیا؛ «عاشورا و عبرت‌ها» از مؤسسه قدر ولایت؛ «عبرت‌های عاشورا»، اثر سیداحمد خاتمی؛ «جام عبرت»، اثر سیدحسین اسحاقی؛ «درس‌ها و عبرت‌های عاشورا»، اثر حسین ایمانی یامچی؛ «هشدارها و عبرت‌های عاشورا»، اثر علیرضا سجادی و مقاله‌‌ای با عنوان «درس‌ها و عبرت‌های عاشورا در عرصه رفتار سیاسی»، اثر محمدصادق مزینانی که در مجله حکومت اسلامی منتشر شده است. اما اغلب این آثار در تبیین عبرت‌های عاشورا، بیشتر به منابع متأخر استناد کرده و آن‌گونه که باید به منابع دست‌اول تاریخی استناد نکرده‌‌اند؛ ازاین‌رو تفاوت پژوهش حاضر با آثار مذکور در این است که با الهام از فرمایش‌های رهبر معظم انقلاب اسلامی با استناد به منابع دست‌اول ‌تاریخی به تجزیه و تحلیل حوادث و رخ­دادهای عبرت‌آموزی که زمینه‌ساز حادثه عاشورا شده‌اند، پرداخته است.

 ضرورت پژوهش

اگر به حوادث تاریخی به چشم عبرت نگاه شود، درس‌آموز است؛ زیرا با شناخت اسباب و علل پیدایش رویدادهای تلخ تاریخ، راه حرکت صحیح در مقاطع بعدی نیز روشن‌تر ﻣﻲشود. حادثه عاشورا نیز از این منظر جای بحث و بررسی دارد تا با شناختن عوامل زمینه‌ساز این حادثه تلخ بتوانیم از بروز چنین حوادثی در آینده جلوگیری کنیم؛ به‌ویژه آنکه در عصر حاضر به برکت انقلاب اسلامی، نظام جمهوری اسلامی استقرار یافته است، همان‌طوری که درس‌های عاشورا در پیروزی انقلاب اسلامی نقش مهم و اساسی داشت، حفظ نظام جمهوری اسلامی و دستاوردهای انقلاب اسلامی نیز در گرو توجه هرچه‌بیشتر به عبرت‌های عاشوراست. ازاین‌رو اگرچه در این موضوع پژوهش‌هایی انجام گرفته است؛ اما از طرفی این پژوهش‌ها فاقد ویژگی‌های پژوهش حاضر است، از طرف دیگر موضوع عبرت‌های عاشورا، موضوعی است که شایسته است از زاویه‌های گوناگون و با بیان و قلم‌های متفاوت مورد بررسی قرار گیرد.

 روش پژوهش

در این نوشتار که بر اساس روش تحقیق تاریخی به‌صورت توصیفی ـ تحلیلی نگارش یافته، سعی شده است حوادث عبرت‌آموزی که زمینه‌ساز پیدایش واقعه عاشورا شده‌اند، همچنین رخدادهای عبرت‌انگیز در خود حادثه عاشورا، با تتبع در اسناد و مدارک دست‌اول تاریخی و با استفاده از بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی دراین‌زمینه مورد بحث و بررسی قرار گیرد. منابع تحقیقاتی اعم از فارسی و عربی نیز از نظر دور نبوده است. روش جمع‌آوری اطلاعات در این پژوهش به‌صورت کتابخانه‌ای است.

 سامان‌دهی پژوهش

مجموعه حاضر متشکل از سه فصل است. فصل اول به بحث درباره کلیات و مفاهیم اختصاص یافته است؛ فصل دوم که بدنه اصلی این پژوهش را تشکیل می‌دهد، به بررسی عواملی پرداخته که زمینه‌ساز حادثه عاشورا شده‌اند؛ فصل سوم به بررسی برخی از رخدادهای عبرت‌آموز در خود حادثه عاشورا اختصاص داده شده است.