خاستگاه قرآنی اندیشه سیاسی امام خمینی (بخش دوم)

امام و اندیشه حکومتى

آنچه تاکنون گذشت, تبیین دیدگاه کلى امام راجع به سیاست و ضرورت ها و نیازهاى یک حرکت سیاسى بود. در اینجا ضرورى مى نماید که به یکى از مهم ترین بخش هاى اندیشه سیاسى امام, یعنى حکومت بپردازیم, چه این که بدون شناخت دیدگاه امام راجع به حکومت, فهم بایسته ازکلیت اندیشه سیاسى امام, میسر نیست.
در تئورى حکومتى امام, محورهاى چندى وجود دارند که بررسى گسترده آنها نیاز به فرصت دیگرى دارد در این مجال به تبیین کلى و اجمالى آن محورها بسنده مى کنیم بدان امید که در معرفى سیماى کلى نظریه حکومتى امام راهگشا باشد.

 

۱٫ خاستگاه حکومت
محور نخست, مشروعیت حکومت و خاستگاه حاکمیت است. از نگاه امام حکومت بر جامعه آن گاه مشروعیت مى یابد که بر اساس فرمان خدا استوار باشد. پیش فرض این نظریه مطلبى است که در قرآن و متون دینى مطرح گردیده و آن اینکه حاکمیت در هر بعد از ابعاد آن و بر هر جزء از اجزاء جهان هستى از جمله انسان ها در انحصار خداوند است و هیچ کس جز او حق سلطه و حاکمیت ندارد. پس بخشى از این حق حاکمیت در مورد انسان ها به حکم آیات قرآن از قبیل (اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولى الامر منکم) و (و ما کان لمؤمن و لا مؤمنه اذا قضى الله و رسوله أمراً ان یکون لهم الخیره من أمرهم… ) به پیامبر اکرم(ص) و ائمه اهل بیت(ع) وانهاده شده است.
بر اساس این حقیقت, امام هرگونه حکومتى را که ریشه درخواست و فرمان الهى نداشته باشد و در راستاى حکومت پیامبر و امامان شکل نگیرد, حکومت مشروع و شایسته اطاعت نمى داند.
امام در مقام تعیین آن حکومت ایده آل که سازگار با نظریه فوق باشد, حکومت عالمان دین یا همان ولایت فقیه را مطرح مى کند. ایشان بر اساس دلائل متعدد عقلى و نقلى بر این باور است که آن حق حاکمیتى که پیامبر و امامان اهل بیت از سوى خدا داشتند, توسط خود آنان به عالمان دین واگذار و سپرده شده است, بنابراین جز اینان کس دیگرى حق حکومت ندارد.
(پس از پیامبر(ص) مسئولیت رهبرى سیاسى جامعه به عهده امامان معصوم واگذار مى شود.)۳۲
(وآنها مصادیق اولوا الامر مى باشند.) ۳۳
(و در عصر غیبت امام معصوم(عج) فقهاى عادل, رهبران سیاسى جامعه و مسئولان تشکیل حکومت معرفى شده اند.) ۳۴
امام براى اثبات این ادعا چنان که اشاره شد از دلیل هاى چندى بهره جسته است که مجال پرداختن به آنها نیست در اینجا تنها به چند نکته که امام در پرتو آیات قرآن آورده است اشاره مى کنیم. ایشان ذیل آیه: (النبى اولى بالمؤمنین من انفسهم) (احزاب/۶) مى فرماید مراد از اولویت, ولایت و امارت سیاسى است, چنان که در مجمع البحرین از امام باقر(ع) روایت مى کند که مى گوید این آیه درباره حکومت نازل شده است. و از سویى وصف نبوت, موضوع ولایت شناخته شده است. بنابراین روایت ابوالبخترى (العلماء ورثه الانبیاء) که مى گوید علما مانند انبیاء هستند, مقتضى این مى باشد که علما نیز بر مؤمنان امارت داشته باشند. ۳۵
و در استدلال به مقبوله عمربن حنظله مى فرماید:
امام در این روایت به دو آیه قرآن استناد نموده است, نخست, آیه (إنّ الله یأمرکم أن تؤدّوا الأمانات إلى أهلها و إذا حکمتم بین الناس أن تحکموا بالعدل) (نساء/۵۸), تردیدى نیست دراین که فرمان خدا در این آیه شامل قاضى و زمامدار هر دو مى شود.و آیه (الم تر الى الذین یزعمون أنّهم آمنوا بما أنزل الیک و ماأنزل من قبلک یریدون أن یتحاکموا الى الطاغوت و قد أمروا أن یکفروا به) (نساء/۶۰), که بر دادخواهى از قاضى و والى ظالم, هر دو دلالت دارد.
بنابراین در مقبوله که امام فرموده است (فإنّى قد جعلته علیکم حاکماً) نیز قضاوت و حکومت هر دو مراد است و فقیه, ولایت سیاسى هم دارد و گرنه سؤال از حکم مراجعه به قدرت هاى اجرایى ناروا که در ذیل مقبوله بدان تصریح شده و در آیه دوم نیز به ناروا بودن چنین دادخواهى اشاره شده است بدون جواب مى ماند. ۳۶
امام درجاى دیگر مى نویسد:
(ولقد أرسلنا رسلنا بالبینات و أنزلنا معهم الکتاب و المیزان لیقوم الناس بالقسط)
حدید/۲۵
هدف بعث ها به طور کلى این است که مردمان بر اساس روابط اجتماعى عادلانه نظم و ترتیب پیدا کرده, قد آدمیت را راست گردانند و این با تشکیل حکومت و اجراى احکام امکان پذیر است… رسول اکرم را نه براى فقط بیان این احکام براى این مردم بلکه براى اجراى آنها موظف مى کند… مالیات هایى نظیر خمس و زکات و خراج را بگیرد و صرف مصالح مسلمین کند, عدالت را بین ملت ها و افراد مردم گسترش دهد, اجراى حدود و حفظ مرز و استقلال کشور کند و نگذارد کسى مالیات دولت اسلامى را حیف و میل نماید… .
بنابراین (الفقهاء امناء الرسل) یعنى کلیه امورى که به عهده پیغمبران است, فقهاى عادل, موظف و مأمور انجام آن اند.) ۳۷
در هر صورت امام(ره) در عصر غیبت, رهبرى را از آن فقها مى داند و ولایت فقیه را چیزى مى داند که خداوند قرار داده است و همان ولایت رسول الله مى باشد و بعد از تشکیل جمهورى اسلامى نیز بر این باور باقى ماند و هیچ گاه سخنى که نفى کننده منصوب بودن ولى فقیه از سوى خدا باشد بر زبان جارى نکرد.۳۸

۲٫ قانون مدارى
محور دوم در نظریه حکومتى امام, قانون مدارى است. امام بر این باور است که محور کار حکومت قانون است, اما امام براى قانون تعبیرى دارد که چندان با تلقّى دیگران از قانون سازگار نمى نماید. در اینجا به منظور مقایسه دیدگاه دیگران با نظر امام این سه تعبیر را مطالعه مى کنیم:
(قانون, مجموعه قواعدى است که از دولت سرچشمه مى گیرد و به وسیله دستگاه قضایى قابل اجرا مى شود.)۳۹
(قانون, چیزى جز فهم و فراست انسانى نیست که وظیفه طبیعى اش امر به کردن کارهاى صحیح و نهى از ارتکاب اعمال خطاست.) ۴۰
(منظور, قضایایى است که شیوه رفتار انسان را در زندگى اجتماعى تعیین مى کند. قضیه اى که مفاد صریح یا التزامى یا تلویحى اش این است که انسان ها در زندگى فردى و اجتماعى باید چنین کنند و چنان نکنند, این قضیه را قانون مى گوییم که در مباحث حقوقى سیاسى مطرح مى شود.) ۴۱
امام قانون اسلام را معادل احکام الهى مى داند, ۴۲ که برخاسته از عدالت الهى و برگرفته از قرآن و سنت است, ۴۳ و حوزه هاى آن عبارت است از: رابطه فرد بشر با خدا, روابط هر فرد بشر با پیغمبر اسلام, روابط افراد با حکومت, روابط افراد با یکدیگر, روابط هر فرد با ملت خود و سایر بشر.۴۴ چنین تلقى از قانون, تفاوت هاى اساسى با تعریف یاد شده دارد.
امام با اندیشه سیاسى بشر مادى مخالف است که قانون را دستاورد دولت۴۵ یا دستاورد عقل بشر در عالى ترین مرحله تکاملش مى داند,۴۶ استدلال امام این چنین است:
(قانونگذار باید کسى باشد که ازنفع بردن, شهوت رانى و هواهاى نفسانى و ستمکارى برکنار باشد, و در باره او احتمال این گونه چیزها ندهیم, و آن غیر خداى عادل نیست… از اینجاست که دانشمندان دیندار مى گویند: دین قانون بزرگ خدایى است که براى اداره کشورهاى جهان و چرخاندن چرخ زندگى آمده است.)
(حاکم یکى است, خدا, قانون الهى, دیگران مجرى او. اگر بخواهند ازخودشان یک چیزى بگویند, پیغمبراکرم(ص) که رأس همه عالم هست, خدا به او خطاب مى کند که اگر چنانچه یک چیزى بر خلاف آن چیزى که من گفته بودم بگویى قطع وتینت را مى کنم… براى این که اجرا باید بکنى آنى که اسلام گفته, آن وقت تو مجرى او هستى. البته معلوم بود که او مجرى است و هیچ وقت تخلف نمى کند, لکن سرمشق است این. به آن فرد اول این اخطار را مى کند تا من و شما بفهمیم مطلب را.) ۴۷
بدین ترتیب هر فرد (حتى پیامبر(ص) و امام) در نظام دینى حق حکومت ندارد و تنها مجرى قانون است و حاکمیت از آن خداوند و قوانین الهى مى باشد. ۴۸ این تعبیر امام علاوه بر آنچه که در محور نخست یاد شد, اهمیت فوق العاده قانون مدارى با همان تلقى فوق را نشان مى دهد به گونه اى که ازنظر ایشان مشروعیت الهى حکومت در گرو محوریت قانون الهى است و این چیزى است که زاویه دیگرى در نظریه حکومتى امام مى گشاید و آن شرایط حاکمان است.

۳٫ شرایط حاکمان
ییکى ازمسائلى که در فلسفه سیاسى مطرح است, شرایط رهبرى مى باشد که هر فیلسوفى, متناسب با ساختار کلى اندیشه سیاسى خود, به بحث درباره آن پرداخته است, افلاطون که دم از تشکیل مدینه فاضله مى زند, حکمت و معرفت را شرط رهبرى و عامل نگهدارى رهبر از خطا مى داند. ۴۹ ولى ماکیاولى که فرمان روایى را هدف عمومى مى شناسد و مجموعه عاداتى را که باعث دست یابى به این هدف مى شود, فضیلت مى نامد,۵۰ مى گوید:
(آن شهریارانى کارهاى سترگ کرده اند که به پاکدلى ارجى ننهاده اند و با زیرکى خود, اذهان را به اشتباه انداخته اند و سرانجام بر کسانى که ایمان را بنیاد کارشان ساخته اند چیره شده اند, پس براى شهریار لازم نیست که همه خصال پسندیده را دارا باشد, جرئت مى کنم که بگویم که داشتن و مراعات این خصال خطرناک است, ولى تظاهر به داشتن آنها سودمند است.) ۵۱
امام که استوارى قامت آدمیت را در سایه اجراى قانون الهى مى داند, در رابطه با شرایط رهبرى مى نویسد:
(شرایطى که براى زمامدار ضرورى است, مستقیماً ناشى از طبیعت طرز حکومت اسلامى است. پس از شرایط عامه مثل عقل و تدبیر, دو شرط اساسى وجود دارد…
۱٫ چون حکومت اسلام حکومت قانون است, براى زمامدار, علم به قوانین اسلام لازم مى باشد… حاکم باید افضلیت علمى داشته باشد.…
۲٫ زمامدار بایستى از کمال اعتقادى و اخلاقى بر خوردار و عادل باشد و دامنش به معاصى آلوده نباشد. کسى که مى خواهد حدود جارى کند, یعنى قانون جزاى اسلام را به مورد اجرا گذارد, متصدى بیت المال و خرج و دخل مملکت شود و خداوند اختیار اداره بندگانش را به او بدهد, باید معصیت کار نباشد (لاینال عهدى الظالمین) (بقره/۱۲۴), خداوند تبارک و تعالى به جائر چنین اختیارى نمى دهد.) ۵۲
(… إنّ اللّه یأمرکم أن تؤدّوا الأمانات الى أهلها و اذا حکمتم بین الناس أن تحکموا بالعدل… ) نساء/۵۹
(خداوند امر فرموده که امانات را به اهلش رد کنید… در ذیل آیه مى فرماید… وقتى که حاکم شدید بر پایه عدل حکومت کنید. خطاب به کسانى است که زمام امور را در دست داشته, حکومت مى کنند نه قضات, قاضى قضاوت مى کند, نه حکومت به تمام معناى کلمه… پس باید قائل شویم که آیه (و اذا حکمتم… ) در مسائل حکومت ظهور دارد و قاضى و همه حکومت کنندگان را شامل مى شود. وقتى بناشد تمام امور دینى عبارت از امانت الهى باشد و باید این امانت به اهلش رد شود, یکى ازآنها هم حکومت است و به موجب آیه شریفه باید هر امرى از امور حکومت بر موازین عدالت… باشد.) ۵۳
(اکنون که دوران غیبت امام (ع) پیش آمده… اگر خدا شخص معینى را براى حکومت در دوره غیبت تعیین نکرده است لکن آن خاصیت حکومتى را که از صدر اسلام تا زمان حضرت صاحب(ع) موجود بود, براى بعد از غیبت هم قرار داده است. این خاصیت که عبارت ازعلم به قانون و عدالت باشد, اگر فرد لایقى که داراى این دو خصلت باشد به پاخاست و تشکیل حکومت داد, همان ولایتى را که حضرت رسول اکرم (ص) در امر اداره جامعه داشت, دارا مى باشد و بر همه مردم لازم است که از او اطاعت کنند.) ۵۴
امام علاوه بر شرایط خاص حاکم اسلامى به ویژگى هاى کارگزاران حکومت که در واقع بدنه حکومت را تشکیل مى دهند نیز مى پردازد, زیرا تا موقعى که تمام اجزاء یک نظام حکومتى در جهت واحد و برخوردار از خصایص ویژه و هماهنگ نباشد, کار حکومت به سامان نخواهد رسید.

۴٫ شرایط کارگزاران
الف. التزام به مبادى غیبى
امام در این زمینه مى گوید:
(مگر مى شود کسى به مبادى غیبى اعتقاد نداشته باشد و در فکر مردم باشد و در فکر اصلاحات؟) ۵۵
سخن دیگرى از امام را مى توان توضیح جمله یادشده دانست:
(گمان نشود که کسانى که ایمان ندارند اینها هم خدمت به کشور مى کنند و فرق ما بین آنها و آن کسانى که ایمان دارند نیست: (والذین کفروا یتمتّعون و یأکلون کما تأکل الأنعام و النار مثوى لهم) محمد/۱۲
کسى که ایمان ندارد نظیر حیوانات خوراکش هست یعنى در آخور الاغ, نبى اکرم کاه بریزد یا ابوجهل کاه بریزد, هیچ فرقى به حال او نمى کند, او مى خواهد بخورد. حیوان مى خواهد کسى تیمارش کند, این تیمار کننده على بن ابى طالب باشد یا ابن ملجم, این فرقى به حالش نمى کند, اگر ابن ملجم بهتر تیمار کرد با او بیشتر رفیق است. این آیه شریفه که این مطلب را مى فرماید, دستور کلى است براى شناخت منحرف از غیر منحرف.) ۵۶
امام ایمان به غیب را با تکیه به دو اصل امتحان الهى و (سیر الى الله) کارگشا و مؤثر مى شناسد:
(هر کس در هر مقامى که هست و هر مسئولیتى که دارد, همان مقام و همان مسئولیت امتحان اوست… که آیا در این مقامى که هست چه مى کند, افکار او چیست, اخلاق او در این زمینه چیست و اعمال او چیست و حتى خطرات قلب چیست.)۵۷
(بشر درمعرض امتحان است (أحسب الناس أن یترکوا أن یقولوا آمنّا و هم لایفتنون) (عنکبوت/۲)… مردم گمان مى کنند همین که گفتند: من مؤمنم رهایشان مى کنند؟ امتحان شان نمى کنند… به مجرد این که ادعا کردید که من براى این ملت و براى این کشور خدمتگزارم رها مى شوید؟ امتحان خواهید شد… اگر در آن مقامى که رسید, با آن وقتى که قبل از آن مقام بود هر دومساوى است و نقش او یک طور است و ریاست براى او سنگینى نمى کند… از امتحان رو سفید بیرون آمده.) ۵۸
و درجاى دیگر مى فرماید:
(آن وقت جمهورى ما اسلامى مى شود و به کمال خودش مى رسد که خداى تبارک و تعالى در این ملت و در این کشور حاکم باشد یعنى از آن نقطه اولى تا آن آخر حکومت, حکومت الهى باشد, سردمداران, همه الهى باشند… خود را نبینند… چون نه خودى دارند و نه شخصیتى , هر چه هست از خداست… اگر بیدار شویم و بفهمیم که ما از خدا هستیم و به او رجوع مى کنیم (انا لله و انا الیه راجعون) (بقره/۱۵۶) اگر این دو کلمه را… بفهمیم که… هر چه داریم از اوست و ما به سوى او برگشت مى کنیم و از ما حساب مى برند, ما را در حساب واقع مى کنند… با بندگان خدا آن طور که خدا راضى است و آن طور که امر خداست عمل مى کنیم. در همه ارگان هاى دولتى, در همه بازارهاى اسلامى در همه کوچه ها و خیابان هاى ممالک اسلامى.) ۵۹
ب. عدالت کارگزاران
امام روحیه طغیان و ستم را واقعیتى روحى مى داند که اگر درکسى پیدا شد, در محدوده اعمال نفوذش, نمود پیدا مى کند و به تناسب حوزه عملکرد دایره دسترسى اش کم و زیاد مى شود, بدین ترتیب کسى که در خانواده اش ظالم است, به میزان افزایش زیردستانش ظلمش زیاد مى شود.
(براى این که آدم ظالم است, ظالم اگر ده نفر تحت سیطره اش باشند ظلمش به اندازه ده نفر است, اگر سى و پنج میلیون جمعیت هم باشند, ظلمش به اندازه سى و پنج میلیون نفر است, آدم, همان آدم است, براى این که آدم نشده است, یک موجود طاغوتى شیطانى است… اگر تحت سیطره انبیاء… و تعلیم و تربیت انبیا نرود, هیچ فرقى ما بین این فرد با آن فردى که یک عالم را دارد مى چاپد در روحیات نیست, در عمل هست.)۶۰
بر پایه چنین باورى, امام, عدالت را در زمامدار و والیان ضرورى مى داند۶۱ و مى فرماید:
(کسى که مى خواهد حدود جارى کند یعنى قانون جزاى اسلام را به مورد اجرا گذارد. متصدى بیت المال و خرج و دخل مملکت شود و خداوند اختیار اداره بندگانش را به او بدهد, باید معصیت کار نباشد (لاینال عهدى الظالمین) (بقره/۱۲۴) خداوند تبارک و تعالى به جائر چنین اختیارى نمى دهد.)۶۲
(واذا حکمتم بین الناس ان تحکموا بالعدل) (نساد/۵۸) وقتى که حاکم شدید بر پایه عدل حکومت کنید. خطاب به کسانى است که زمام امور را در دست داشته, حکومت مى کنند.)۶۳
ج. آگاهى از قانون
سومین شرط پیشنهادى امام, آگاهى کارگزار از قوانین و احکام الهى است که به گفته ایشان ناشى از طرز حکومت اسلامى است.
(چون حکومت اسلام حکومت قانون است. براى زمامدار, علم به قوانین اسلام لازم مى باشد… نه فقط براى زمامدار بلکه براى همه افراد, هر شغل یا وظیفه و مقامى داشته باشند, چنین علمى ضرورت دارد.) ۶۴
د. تزکیه و خودسازى
علاوه بر سه شرط یادشده, امام از تزکیه نیز به عنوان عامل رهایى دولتمردان از منش و روش طاغوتى نام مى برد که در صورت به کارگیرى آن, نه تنها کارگزاران توفیق رعایت عدالت را از آن خود مى سازند که بدین وسیله به طور طبیعى زمینه اصلاح جامعه نیز فراهم مى گردد و اسلامیت آن تضمین مى گردد.
(و کسانى که در بشر مى خواهند زمامدارى کنند, اگر بخواهند که طغیان نکنند و کارهاى شیطانى نکنند, باید تزکیه کنند خودشان را… این تزکیه براى دولتمردان, براى سلاطین, براى رؤساى جمهورى براى دولت ها و براى سردمداران بیشتر لازم است تا براى مردم عادى. اگر افراد عادى تزکیه نشوند و طغیان پیدا بکنند, یک طغیان بسیار محدود است… لکن اگر طغیان در کسى شد که مردم او را پذیرفته اند یا در عالمى شد… در سلطانى شد… این گاهى یک کشور را به فساد مى کشد و گاهى کشورها را به فساد مى کشد…
خدا انگیزه بعثت را فرموده است… (یتلوا علیهم آیاته و یزکّیهم) ۶۵ , (لقد منّ الله على المؤمنین اذ بعث فیهم رسولاً من انفسهم یتلوا علیهم آیاته و یزکّیهم و یعلّمهم الکتاب و الحکمه ) (آل عمران/۶۴) ۶۶

۵٫ اختیارات حاکمان
حدود و دائره اعمال نفوذ رهبر و حاکم جامعه اسلامى و نقش او در اداره کشور, از مباحث در خور توجه حوزه اندیشه سیاسى است. از جمله کسانى که در غرب به صورت روشن, قدرت حاکمان را مورد مطالعه قرار داده ژان بُدَن (۱۵۳۰ ـ ۱۵۹۶ م) است. او معتقد به قدرت مطلقه حاکم است که از سوى مردم یا نجیبان به حاکم تفویض مى شود و به موجب آن حق خود را از جان و مال و همه امور کشورى ـ به او واگذارند, و وى را مخیّر کنند که هر چه اراده مى کند کاملاً و مطلقاً انجام دهد و این همه را فقط به اعتماد آزاد مردى و مروّتش بدو تسلیم کنند, قدرت حاکم مشروط به هیچ شرطى (جز شروطى که قوانین الهى و طبیعى مقرر مى دارند) نیست, زیرا قدرت اگر با محدودیت هایى تفویض شود, نه قدرت مطلقه است و نه حقیقتاً قدرت حاکم است. حقوق شهریار عبارت است از وضع قانون, حق اعلان جنگ و عقد پیمان صلح, حق داد رسى و رسیدگى نهایى در مورد احکام صادره همه دادرسان, حق عزل و نصب صاحب منصبان و وزیران. ۶۷
اندیشمندان مسلمان, بیشتر مسأله اختیارات حاکم اسلامى را به بحث گرفته اند, ولى غنا و قناعت بخشى مطالعات امام بر اساس مبنایى که براى مشروعیت حکومت قائل است, در این زمینه بسیار درخور توجه است.
امام تفاوتى بین اختیارات حکومتى پیامبر(ص), امام و فقیه نمى پذیرد و فضائل استثنائى پیغمبر و امیرمؤمنان را موجب افزایش اختیارات حکومتى آنها بر اختیارات حکومتى فقیه نمى شناسد. ۶۸
از سویى مى فرماید:
(اگر اختیارات حکومت درچارچوب احکام فرعیه الهیه است, باید عرض حکومت الهیه و ولایت مطلقه مفوضه به نبیّ اسلام(ص) یک پدیده بى معنى و محتوا باشد… باید عرض کنم حکومت که شعبه اى از ولایت مطلقه رسول الله (ص) است, یکى از احکام اولیه اسلام است و مقدم بر تمام احکام فرعیه حتى نماز و روزه و حج است… حکومت مى تواند قراردادهاى شرعى را که خود با مردم بسته است درموقعى که آن قرارداد مخالف مصالح کشور و اسلام باشد یک جانبه لغو کند, و مى تواند هر امرى را چه عبادى یا غیرعبادى که جریان آن مخالف مصالح اسلام است, از آن, مادامى که چنین است جلوگیرى کند.) ۶۹
چنین اظهاراتى از سوى امام باعث ایراد اتهاماتى مانند انجامیدن ولایت فقیه مطلقه به استبداد و دیکتاتورى فقیه و اختیارات نامحدود او شده است.
امام در پاسخ چنین اتهاماتى به مرزبندى اختیارات و نقش ولى فقیه یا رهبرى در ساختار حکومت پرداخته و به صورتى پذیرفتنى, محدودیت ها و اختیارات فقیه را ترسیم مى کند.
(شما از ولایت فقیه نترسید, فقیه نمى خواهد به مردم زورگویى کند. اگر یک فقیهى بخواهد زورگویى کند این فقیه دیگر ولایت ندارد.) ۷۰ و اگر (فسق مرتکب شد خود به خود منعزل است.) ۷۱
امام ملاک احکام حکومتى را که نشانه اختیارات فوق العاده فقیه است عبارت مى داند از مصالح اسلام و مصالح کشور. ۷۲ و نه سلیقه شخصى و تصمیم هاى فردى تا دیکتاتورى به حساب آید.

۶٫ وظایف حکومت
محور ششم در نظریه حکومتى امام, تبیین اهداف و مسئولیت هاى حکومت است, که یکى از موضوعات مهم در نظریه سیاسى است. ۷۳
و در این راستا خواسته هایى همانند توسعه ارضى, پاسدارى از آزادى هاى به دست آمده, صلح و امنیت, رفاه آدمیان, تفکر در آفرینش الهى, سلامت و نیرومندى,۷۴ تربیت انسان ها و اجراى عدالت به عنوان اهداف حکومت ها معرفى شده اند.
امام خمینى وظایف حکومت را در زمینه هاى زیر خلاصه مى کند:
یک. تربیت جامعه
درباره تربیت جامعه از سوى دولت, دیدگاه یکسانى وجود ندارد, و فیلسوفان سیاسى به دو دسته طرفدار و مخالف تربیت فضائل انسانى توسط رژیم حاکم تقسیم مى شوند.
در بین فلاسفه افلاطون مدعى است که فرمان راندن و حکمرانى به معناى درست خود, همان تربیت کردن است و تربیت عبارت است از پروراندن فضائل که طبیعت در آدمى به ودیعت نهاده است. معناى سخن افلاطون این است که تربیت باید عمومى و دولتى باشد. ۷۵
ارسطو نیز همین باور را داشت و مهم ترین وظیفه دولت را اصلاح عیوب اخلاقى شهروندان و تلقین فضائل انسانى به آنها مى دانست, ۷۶ ولى متفکران آزادى طلب پس از افلاطون, از جمله جان لاک انگلیسى معتقدند که قوانین رسمى فقط باید به تنظیم امور مربوط به مالکیت اتباع کشور قناعت کند, نه از آن روى که مالکیت مهم تر از تربیت فضائل معنوى است, بلکه بدین سبب که فضائل معنوى را با قانون نمى توان پدید آورد. ۷۷
البته این انتقاد نیز مطرح است که وقتى دولت, کار تربیتى را به عهده گیرد حاصلش این مى شود که خصوصیات اخلاقى اتباع آن دولت به تدریج یکسان گردد و این روش به برترى جامعه بر فرد و فدا شدن فرد در راه مصلحت جمعى مى انجامد. ۷۸
امام که حکومت اسلامى را تداوم حکومت انبیا مى داند, ۷۹ از کسانى است که حکومت را مسئول تربیت جامعه مى شناسد:
(اگر براى هر دولتى برنامه اى است, برنامه رسول اکرم(ص) را مى شود گفت همان سوره اى که در اول وارد شده است, آن برنامه رسول خداست (اقرأ باسم ربّک الذى خلق… علّم الانسان ما لم یعلم) تمام انبیا موضوع بحث شان, موضوع تربیت شان, موضوع علم شان انسان است. آمده اند انسان را تربیت کنند. آمده اند این موجود طبیعى را از مرتبه طبیعت به مرتبه عالى مافوق الطبیعه, مافوق الجبروت برسانند.)
(معلوم است که اسلام تا چه حد به حکومت و روابط سیاسى و اقتصادى جامعه اهتمام مى ورزد تا همه شرایط به خدمت تربیت انسان مهذب و با فضیلت درآید.)۸۰
دو. اجراى قانون
آن گاه که از قانون مدارى سخن گفتیم مقصود این بود که حکومت در نگاه امام بر محور قانون عمل مى کند و نه بیرون از آن, اما در بخش وظایف حکومت, روى سخن به جنبه دیگر قضیه است و آن اجراى قانون است.
امام, قاطعیت دولت را در اجراى قانون اسلامى امرى حیاتى, و تسامح و مصلحت اندیشى در این امر را خطرى جدى براى نهضت دینى قلمداد مى نماید و در همین راستا از تسامح در مورد جریان هاى غیرمذهبى معاند در سال هاى اول انقلاب اسلامى ایران بر اساس توصیه مصلحت اندیشان, ۸۱ در پیشگاه خداوند استغفار مى نماید. ۸۲
این ضرورت قاطعیت از آنجا ناشى مى شود که امام به اجراى قانون, تنها به عنوان عامل ایجاد پیوستگى در نظام ارزشى حاکم بر مردم که گاهى دچار نوعى پارگى و گستگى مى گردد, ۸۳ نمى نگرد ـ چنان که برخى این گونه نگریسته اند ـ بلکه آن را وسیله حاکمیت عدالت و نردبان عروج انسان که هدف اساسى و محورى حکومت است مى داند. اسلام به قانون نظر آلى دارد یعنى آن را آلت و وسیله تحقق عدالت در جامعه مى داند, وسیله اصلاح اعتقادى و اخلاقى و تهذیب انسان مى داند. ۸۴
(جامعه باید تربیت شود, حدود الهى براى تربیت جامعه است نه براى انتقام جویى, اگر قاتل را نکشند قتل زیاد مى شود (فى القصاص حیاه) در قصاص زندگى است… تمام حدود الهى براى مصلحت جامعه است.) ۸۵
سه. مبارزه با سلطه مستکبران
بر اساس دیدگاه امام, رابطه حکومت دینى با سایر قدرت ها باید بر اساس استقلال طلبى و نفى سلطه به هر شکلش استوار باشد. حکومت اسلامى باید بکوشد علیه قدرت هاى سلطه گر براى حفظ استقلال و آزادى جامعه اسلامى مبارزه کند, زیرا:
(قرآن مى گوید هرگز خداى تعالى سلطه اى براى غیرمسلم بر مسلم قرار نداده است… (لن یجعل الله للکافرین على المسلمین سبیلاً) (نساء/۱۴۱) اصلاً راه نباید داشته باشند مشرکین و این قدرت هاى فاسده… بر مسلمین) ۸۶ .
(… بشّر المنافقین بأنّ لهم عذاباً ألیماً. الذین یتّخذون الکافرین أولیاء من دون المؤمنین أیبتغون عندهم العزّه فإنّ العزّه للّه جمیعاً) (نساء/۱۳۹ـ۱۳۸)
(یا ایها الذین آمنوا لاتتّخذوا الیهود و النصارى أولیاء بعضهم أولیاء بعض و من یتولّهم منکم فإنّه منهم…) (مائده/۵۰)
(و أعدّوا لهم مااستطعتم من قوّه و من رباط الخیل ترهبون به عدوّالله و عدوّکم و آخرین من دونهم لاتعلمونهم الله یعلمهم و ما تنفقوا من شىء فى سبیل الله یوفّ إلیکم و أنتم لاتظلمون) (انفال/۵۹)
… این پیام هاى غیبى قرآن است که خداى جهان, براى حفظ استقلال کشور اسلامى و بناى عظمت و سرفرازى به شما ملت قرآن و پیروان خود, فرو فرستاده, آنها را بخوانید… و آنها را به کار بندید تا استقلال و عظمت شما بر گردد و پیروزى و سرفرازى را دوباره در آغوش گیرید و گرنه راه نیستى و زندگانى سراسر ذلت و خوارى را خواهید پیمود و طعمه همه جهانیان خواهید شد.) ۸۷
([مسلمانان صدر اسلام] به جان و دل براى اسلام کوشش کردند و رفتند… که ستمکارها را شرّشان را از سر مظلومان قطع کنند و وعده الهى (و نرید أن نمنّ على الذین استضعفوا فى الارض و نجعلهم أئمه… ) را تحقق بدهند.)۸۸
امام وقتى موفق به تشکیل حکومت مورد نظرش گردید, جهت دستیابى به هدف یادشده, اصل (نه شرقى و نه غربى) را بنیاد نهاد تا با رعایت آن استقلال حکومت اسلامى را تأمین کند:
(شعار (نه شرقى و نه غربى) ما, شعار اصولى انقلاب اسلامى در جهان گرسنگان و مستضعفین بوده و ترسیم کننده سیاست واقعى عدم تعهد کشورهاى اسلامى و کشورهایى است که در آینده نزدیک و به یارى خدا, اسلام را به عنوان تنها مکتب نجات بخش بشریت مى پذیرد… و کسى گمان نکند که این شعار, شعار مقطعى است, که این سیاست, ملاک عمل ابدى مردم ما و جمهورى اسلامى ما و همه مسلمانان سرتاسر عالم است چرا که شرط ورود به صراط نعمت حق [صراط الذین انعمت علیهم], برائت و دورى از صراط گمراهان است [ولا الضّالّین].) ۸۹
امام در کنار تربیت جامعه توسط دولت که اساسى ترین دستاورد آن اوج خداخواهى یعنى پى گیرى تمام آرمان هاى بلند است, از استقلال اقتصادى و توان بالاى نظامى و بسیج عمومى یاد مى کند که هر کدام نقش ویژه اى در عملى شدن شعار یادشده دارند:
(او امر کرده است که ما نباید تحت نظارت یک کشور یا تحت بیرق کفر باشیم. این یکى از مسائل مهم اسلام است و باید کوشش کنیم و اقتصاد خود را اداره نماییم…) ۹۰
منظور امام از امر خداوند در سخن یادشده این آیه است (و لن یجعل الله للکافرین على المؤمنین سبیلاً) (نساء/۱۴۱)

۷٫ مشارکت سیاسى آرمانى
محور هفتم در نظریه حکومتى امام, نقش مردم در حکومت و به تعبیر دیگر مشارکت سیاسى است. مشارکت سیاسى در نگاه امام, با تعریف هایى که براى این عناوین در حوزه مطالعات سیاسى صورت گرفته است چندان تشابه و سنخیتى ندارد, مهم ترین ویژگى تفکر امام در باب مشروعیت, ایمان سیاسى است که در دیدگاه هاى سیاسى ـ فلسفى موجود پذیرفته نیست.
پس از پافشارى امام بر این نکته ها: قرآن کتاب سیاست و حکومت است, ۹۱ ولى فقیه که به نظام حاکم مشروعیت مى دهد, اجازه رهبرى را از خدا گرفته است, ۹۲ حکومت وظیفه اى جز اجراى قانون و احکام اسلام ۹۳ که سازنده انسان و تأمین کننده نیازهاى مادى۹۴ او و برخاسته ازعدل الهى است ۹۵ ندارد; ضرورت مشارکت سیاسى براى مردم و ملت بسیار طبیعى و منطقى مى نماید و ناگزیر از ایمان به اسلام ریشه مى گیرد!
امام ضمن توصیه تمام اقشار جامعه, اعم از زن و مرد به مشارکت سیاسى و دخالت در سیاست, ۹۶ به ماهیت الهى این مشروعیت و مشارکت نیز اشاره مى نماید:
(اگر مقررات اسلامى به حدّ اعلاى خودش حفظ بشود این دو مقصد که مقصد همه انبیا است تحقق پیدا مى کند, مقصد روحانیت مردم و مقصد اقامه عدل در بین جامعه. و باید از آن کسى که در رأس واقع است تا آن اشخاص که قواى ثلاثه را تشکیل مى دهند و چه آن اشخاص که درخارج از اینها هستند لکن تعهد به اسلام دارند, باید اینها همه با هم این بار را بردارند.) ۹۷
مشارکت سیاسى در نگاه امام به رویارویى با دشمنان حکومت و تقویت معنویت و عدالت درجامعه که جزء وظایف دولت نیز هست, خلاصه نمى شود بلکه نظارت بر حاکمان و نقد آنان را که نوعى حمایت از نظام است, نیز در بر مى گیرد:
(همه ملت موظفند که نظارت کنند بر این امور, نظارت کنند اگر من یک پایم را کنار گذاشتم, کج گذاشتم ملت موظف است که بگوید پایت را کج گذاشتى خودت را حفظ کن … باید مسلمان این طور باشد که اگر هر که مى خواهد خلیفه مسلمین و هر که مى خواهد باشد, اگر دید پایش را کنار گذاشت شمشیرش را بکشد که پایت را راست بگذار.) ۹۸
مشارکت آرمانى در سیاست ازنگاه امام با دو ویژگى وحدت طلبانه بودن و حق مدارانه بودن, قابل معرفى است:
امام که وحدت کلمه و عقیده را وسیله پیشرفت مقاصد بزرگ و داراى دخالت تام در تشکیل مدینه فاضله مى داند, در رابطه با تبیین ویژگى هاى آن مى فرماید:
(ما از آن طرف مى بینیم که اسلام تکیه کرده است بر اخوت… (انما المؤمنون إخوه) از آن استفاده مى شود که کأنّه مؤمنین هیچ شأنى ندارند, الا برادرى, همه چیزشان در برابرى (برادرى) خلاصه مى شود.) ۹۹
(اگر ما هیچ جهتى را ملاحظه نکنیم الا برادرى خودمان را, انسجام پیدا مى کنیم… برادرى این نیست که من یک کارى بکنم بر خلاف دستور, برخلاف نظام, شما هم یک کارى, این خلاف برادرى است… براى این که برادرند دراین که آن معنایى که اسلام مى خواهد با هم پیش ببرند, این برادرى است. برادرى را براى این درست کردند که منسجم بشوند به هم و با هم یک ندا پیش بروند.) ۱۰۰
(تمام دستورهاى مردم عادى و رژیم هاى غیرالهى این است که همه با هم باشید و دستور به اجتماع است, لکن دستور خدا دستور (واعتصموا بحبل الله) است… تنهااین نباشد که همه با هم در یک امرى مجتمع باشید و متفرق نباشید, امر این است که همه با هم اعتصام به حبل الله بکنید, راه, راه حق باشد… و اعتصام به راه حق باشد… راهى است که از طبیعت شروع مى شود تا ماوراء الطبیعه و تا آنجا که ما نمى توانیم الآن بفهمیم و اگر همه… این راه را بروند دستجمعی… این اداره امور دنیا را مى کند و اداره امور آخرت را هر دو.)۱۰۱

۳۲٫ امام خمینى, ولایت فقیه, ۵۱٫
۳۳٫ همو, کشف الاسرار, ۲۲۱ ـ ۲۲۳٫
۳۴٫ همان, ۲۲۳٫
۳۵٫ همو, ولایت فقیه, ۱۱۹ـ۱۱۶٫
۳۶٫ همان, ۱۰۴ ـ ۱۰۵٫
۳۷٫ همان, ۷۷ـ۷۹٫
۳۸٫ صحیفه نور, ۱۰/۲۷٫
۳۹٫ آسنین رنى, حکومت, ترجمه لیلا سازگار, مرکز نشر دانشگاهى, ۱۲٫
۴۰٫ و . ت . جونز, خداوندان اندیشه سیاسى, قسمت دوم, ۱/۳۱۵٫
۴۱٫ مصباح یزدى, محمد تقى, حکومت اسلامى و ولایت فقیه, ۲۵٫
۴۲٫ امام خمینى, ولایت فقیه, ۴۶٫
۴۳٫ صحیفه نور, ۹/۴۲ و ۴/۶۵٫
۴۴٫ همان, ۲۲/۱۴۲٫
۴۵٫ آنتونى کوئینتن, فلسفه سیاسى, ترجمه مرتضى اسعدى, تهران, به آور, ۲۲٫
۴۶٫ مایکل فاستر, و . ت. جونز, خداوندان اندیشه سیاسى, قسمت دوم, ۱/۳۱۵٫
۴۷٫ صحیفه نور, ۱۱/۱۷۱٫
۴۸٫ همان ۱۱/۱۷۰ و ۹/۴۲٫
۴۹٫ عنایت, حمید, بنیاد فلسفه سیاسى در غرب, تهران, انتشارات زمستان, ۶۵٫
۵۰٫ لئواشتراوس, فلسفه سیاسى چیست؟ ترجمه دکتر فرهنگ رجایى, تهران, علمى فرهنگى, ۵۰٫
۵۱٫ ماکیاولى, شهریار, ۹۲, به نقل از بنیاد فلسفه سیاسى در غرب, ۱۶۵٫
۵۲٫ امام خمینى, ولایت فقیه, ۵۱٫
۵۳٫ همان, ۹۳٫
۵۴٫ همان, ۵۱٫
۵۵٫ صحیفه نور, ۲/۶٫
۵۶٫ همان, ۶/۲۴۹٫
۵۷٫ همان, ۱۸/۲۱۲٫
۵۸٫ همان, ۱۳/۲۳۷٫
۵۹٫ همان, ۱۳/۲۶۸٫
۶۰٫ همان, ۸/۸۳٫
۶۱٫ همان, ۲/۶٫
۶۲٫ امام خمینى, ولایت فقیه, ۵۳٫
۶۳٫ همان, ۹۴٫
۶۴٫ همان, ۵۱٫
۶۵٫ صحیفه نور, ۱۴/۲۶۴٫
۶۶٫ همان, ۸/۱۶۱٫
۶۷٫ و . ت. جونز, خداوندان اندیشه سیاسى, قسمت ۲, ۱/۶۵٫
۶۸٫ امام خمینى, ولایت فقیه, ۵۵٫
۶۹٫ صحیفه نور, ۲۰/۱۷۰٫
۷۰٫ همان, ۱۰/۲۹٫
۷۱٫ امام خمینى, ولایت فقیه, ۷۸٫
۷۲٫ صحیفه نور, ۲۰/۱۷۰٫
۷۳٫ آنتونى کوئینتن, فلسفه سیاسى, ۴۵٫
۷۴٫ مایکل فاستر, و . ت. جونز, خداوندان اندیشه سیاسى, ج ۱, ق ۲/ ۴۸۸ و ج ۲, ق ۱/ ۲۰۱ و ۷۴٫
۷۵٫ عنایت, حمید, بنیاد فلسفه سیاسى در غرب, ۵۴٫
۷۶٫ و . ت . جونز, خداوندان اندیشه سیاسى, ج ۱ ق ۱/ ۲۲۲٫
۷۷٫ همان, ۲۲۳٫
۷۸٫ عنایت, حمید, بنیاد فلسفه سیاسى در غرب, ۵۴٫
۷۹٫ امام خمینى, ولایت فقیه, ۵۱٫
۸۰٫ صحیفه نور, ۷/۲۲۳ و ولایت فقیه, ۲۱٫
۸۱٫ صحیفه نور, ۱۲/۲۵۳ و ۱۸/۱۷۸٫
۸۲٫ همان, ۱۲/۲۵۴٫
۸۳٫ بخشایشى, احمد, اصول علم سیاست, تهران, آواى نور, ۷۱٫
۸۴٫ امام خمینى, ولایت فقیه, ۸۲٫
۸۵٫ صحیفه نور, ۶/۱۷۶٫
۸۶٫ همان, ۳/۴ و ۱۶/۳۶٫
۸۷٫ امام خمینى, کشف الاسرار, ۴۲۴ـ۴۲۳٫
۸۸٫ صحیفه نور, ۱۷/۱۴۲٫
۸۹٫ همان, ۲۰/۱۱۴٫
۹۰٫ همان, ۱۱/۱۱۷٫
۹۱٫ همان, ۱۷/۲۵۲٫
۹۲٫ همان, ۱۰/۲۷٫
۹۳٫ همان, ۱۱/۱۷۱٫
۹۴٫ همان, ۲۲/۲۷۰٫
۹۵٫ همان, ۹/۴۲٫
۹۶٫ همان, ۹/۱۳۶ و ۱۸/۲۶۲٫
۹۷٫ همان, ۱۸/۳۳٫
۹۸٫ همان, ۷/۳۳ ـ ۳۴٫
۹۹٫ در جستجوى راه ازکلام امام, دفتر پانزدهم, ۷۵
۱۰۰٫ صحیفه نور, ۱۱/۱۴۸٫
۱۰۱٫ همان, ۸/۱۵۵٫